Levend immaterieel erfgoed rond geestelijke gezondheid
Door het psychiatrische Dagziekenhuis van ZNA Stuivenberg waait een frisse wind. Hans Jackmaert, expert in wol en natuurlijk verven met planten, bouwt met zijn sociaal-artistiek project Kleurrijk Stuivenberg een brug tussen immaterieel erfgoed en psychiatrische zorg. Dit project, dat groeide uit een samenwerking tussen ZNA Psychiatrisch Ziekenhuis Stuivenberg en Erfgoedlab Antwerpen, kadert binnen het bredere erfgoedproject 'Geheugen van Stuivenberg'.
In Stuivenberg, een wijk in het noorden van de stad Antwerpen, zijn veranderingen op til. Volgend jaar verhuist het Algemeen Ziekenhuis van Stuivenberg naar Kop Spoor Noord en de oude site, die de naam van de wijk draagt en waar ook het psychiatrisch dagziekenhuis gevestigd is, krijgt een make-over. Er komt meer lucht en licht, er komen woonprojecten en zorgorganisaties, en bovenal, er komt meer groen. Bij de opwaardering van een site verandert meestal ook de dynamiek rond die plek. Vooraleer dit met de wijk rond de Stuivenbergsite zou gebeuren, wilde ErfgoedLab de bewoners uitnodigen om samen het geheugen en het erfgoed van deze plek te inventariseren.
Geheugen van Stuivenberg
De Stuivenbergwijk heeft een kwalijke reputatie: groezelige straten, veel armoede en druggerelateerde problemen. Het verloop onder de bewoners is er groot. Wie niet in de wijk moet zijn, blijft er liever weg, zo lijkt het. Maar is dit ook zo? Wie er blijft wonen, kijkt met andere ogen naar deze dynamische buurt die een kleurrijke samenleving herbergt, getuige de vele eethuisjes met specialiteiten van over de hele wereld, de moeilijk spelbare namen op de deurbellen en de anders zo levendige straten die er tijdens de Ramadan overdag verlaten bij liggen. Het is ook een wijk van ondernemerschap en veerkracht, waar nieuwkomers de grond onder hun voeten terugvinden, waar heel wat bekende Vlamingen hun jeugd doorbrachten en waar patiënten van het psychiatrisch dagziekenhuis, binnen de geborgenheid van haar muren, werken aan een doorstart in hun leven. Kortom, deze wijk kenmerkt zich door een diverse dynamiek. Erfgoedconsulente Sofie De Ruysser zette haar schouders onder de uitdagende opdracht van ErfgoedLab en initieerde het project Geheugen van Stuivenberg, waarin zij met de bewoners op zoek gaat naar manieren om over hun wijk te reflecteren. Wat vinden zij betekenisvol, wat vinden zij belangrijk en vooral, wat willen de bewoners meenemen naar de toekomst? Na vele gesprekken met stakeholders op en rond de site, zagen in het kader van dit project nog vier andere deelprojecten het levenslicht. Eén daarvan was Kleurrijk Stuivenberg, een samenwerking met de psychiatrische werking op de Stuivenbergsite.
Het psychiatrisch dagziekenhuis als partner
Het lag voor de hand om in gesprek te gaan met de directie van het Psychiatrisch Ziekenhuis. Het gebouw en haar bewoners nemen immers een belangrijke plaats in in de wijk. “Zelfs al wonen de patiënten buiten de wijk, ze zijn hier wel dagelijks aanwezig. Ze kennen de buurt en hebben er hun plekjes”, verduidelijkt Sofie De Ruysser. Het idee om ook naar hun verhalen te luisteren, kon meteen op enthousiasme rekenen in het psychiatrische dagziekenhuis. Simon Van Brandt, kwartiermaker verbonden aan het psychiatrisch dagziekenhuis, legt uit waarom. “Wie bij ons komt, heeft net een langer traject doorlopen in de psychiatrische hulpverlening en vraagt zich af hoe het nu verder moet. Om hen te ondersteunen in deze zoektocht bieden we een waaier aan activiteiten aan die mogelijk nieuwe interesses opwekken. Verder leiden we hen ook toe naar organisaties in de wijk waar kwetsbare mensen welkom zijn voor een babbeltje, een activiteit of vrijwilligerswerk. We streven ernaar om de grens tussen ‘binnen en buiten’ te vervagen, en stimuleren hen om van ‘patiënt’ weer ‘burger’ te worden en hun plaats in te nemen in het publieke leven. Een project als Kleurrijk Stuivenberg sluit hier naadloos bij aan.”
Kleurrijk Stuivenberg als experiment
Na een kruisbestuiving van ideeën besloten Sofie De Ruysser en de directie van het Psychiatrische Ziekenhuis om een sociaal-artistiek erfgoedproject op te starten waarin de patiënten van het dagziekenhuis op zoek zouden gaan naar kleurrijk erfgoed. Sofie De Ruysser vroeg Hans Jackmaert om dit project te begeleiden. Met zijn expertise in het verwerken van wol en het natuurlijk verven met planten, én met zijn doorwinterde ervaring in het begeleiden van groepen, leek hij de geknipte man voor de job. Dat hij op een blauwe maandag ook nog was opgeleid tot verpleger, maakte zijn cv compleet.
Hans Jackmaert, ambassadeur van natuurlijk kleuren, was meteen verkocht aan het idee.
“We werken soms nog met vrijwilligers in de ateliers”, vertelt Simon, “maar dit was anders. Met het immateriële erfgoed als insteek en het energieke enthousiasme van Hans, waaide er een frisse wind door het huis. Het voelde anders aan dan de gewone therapie en de deelnemers zaten er ontspannen bij.” “Ik lees bewust geen dossiers”, vult Hans Jackmaert aan. “Als iemand mij iets vertelt, zal ik zeker luisteren, maar ik vind het veel fijner om gewoon samen bezig te zijn. Ik sta daar niet als therapeut, maar als kunstenaar, als ambachtsman om met de aanwezigen creatief aan de slag te gaan. Al wil dit zeker niet zeggen dat we uitsluitend werken rond artistieke creaties of erfgoed, integendeel! De sociale component van het project is voor mij de belangrijkste. Ik kijk wat er leeft in de groep en hoe de deelnemers in hun vel zitten. Want ook al zijn de patiënten die deelnemen al langere tijd stabiel, het feit dat zij naar het psychiatrische dagziekenhuis komen, wijst op een nood aan structuur, geborgenheid en therapie. Voor de keuze van de thema’s ben ik dan ook vertrokken vanuit gekende zorgvragen en zet (immaterieel) erfgoed in als katalysator om deze thema’s bespreekbaar te maken.” Concreet bestaat het project uit drie reeksen van zes sessies, waarbij elke reeks een zorgthema centraal stelt dat wordt benaderd vanuit kleur: Kleur en eten (gezonde voeding), kleur en je thuis voelen (wonen), kleur en ik (identiteit). Het kleurenerfgoed is daarbij vooral een middel om het thema levend te maken en verhalen op te roepen.
Geen therapie, maar wel therapeutisch?
De groep is heel divers en verhalen over een kleurrijk feestmaal of de kleur die je met thuis associeert, vertellen vaak ook iets over de gewoontes, gebruiken en tradities in het leven van de deelnemers. Het zijn herinneringen die de verteller rechtstreeks terugbrengen naar zijn jeugd, cultuur of land van herkomst. Het zijn ervaringen waaraan hij niet altijd denkt om ze tijdens een therapiesessie in te brengen, maar die wel iets vertellen over zijn waarden en krachten, en waarmee hij verder aan de slag kan. “Dat is nu net het fijne aan het project”, legt Hans Jackmaert uit, “het brengt mensen samen en nodigt uit om te delen. Weet je, ik kan honderd kilo wol verven of op zoek gaan naar nog meer kennis, maar wat doe ik daar dan mee? Het wordt pas echt interessant als ik die kennis ook kan inzetten om mensen verder te brengen in hun leven, dat maakt het allemaal zoveel rijker.” De herinneringen zijn vaak grappig of nostalgisch, maar Hans Jackmaert en Simon Van Brandt schuwen ook de diepere gesprekken niet. Een afbeelding kan heftig binnenkomen bij de kijker en dat is net wat er gebeurde bij het schilderij De aardappeleters van Vincent Van Gogh. Sommige deelnemers herkenden daarin de donkere, veel te kleine behuizing uit hun jeugd vol armoede en kansarmoede. Op zo’n moment nemen de gesprekken een ernstige wending. “Er is altijd iemand van het dagziekenhuis betrokken bij de sessie en die kan, indien nodig, therapeutische zorg verlenen”, zegt Simon geruststellend. “Maar ondanks de soms heftige verhalen, zijn wij nog nooit moeten tussenkomen. De groep bleek sterk genoeg om dit op te vangen.”
Wie verder aan de slag wil met wat er bovenkwam in de sessie, kan hiervoor terecht bij zijn individuele begeleider. Het kan gaan om een onverwerkte herinnering, maar ook om een nieuw inzicht. Uit de bespreking rond ‘kleur en je thuis voelen’, bleek bijvoorbeeld dat het dagziekenhuis voor velen dé plek is waar ze zich thuis voelden. Hans Jackmaert gaat dan het gesprek aan. “Wat maakt dat je je thuis voelt in het dagziekenhuis? Wat is er nodig om dit gevoel ook bij je thuis te bereiken?” Dit zet de patiënt weer aan tot nadenken.
Balans tussen denken en doen
Omdat de boog niet altijd gespannen kan staan, bouwt Hans ook doe-activiteiten in met een meditatieve component. “Het immaterieel erfgoed van plantverven leent zich hier uitstekend voor”, vertelt Hans Jackmaert. “Het is een traag procedé. Of je nu ecoprints maakt op papier of textiel, of aan de slag gaat met blauwverven met indigo, altijd verloopt het proces in fases. Terwijl we planten weken of koken is er tijd om te praten of gewoon om te ‘zijn’. In een volgende fase nemen de handen het weer over en krijgt de geest rust. En zo wisselen de fases elkaar af. In de evaluatie gaven de deelnemers aan deze afwisseling als prettig en ook als nodig te ervaren. Het is voor hen moeilijk om zich lange tijd op iets te concentreren. Daarom voorzie ik altijd diverse activiteiten die ik kan inzetten als de aandacht wegglijdt. Door de duidelijke structuur blijven de gesprekken ook gericht en boeiend. Mijn achtergrond uit het socioculturele groepswerk helpt me hier goed bij.”
Buiten de muren
In elke reeks zijn er ook activiteiten buiten het dagziekenhuis voorzien. Een uitstap naar het MAS, een educatief bezoek aan een Perzische tapijthandelaar of brood bakken in de oven van het plaatselijke wijkcentrum, zijn niet alleen unieke ervaringen voor de groep, ze zetten hen ook aan om vrienden mee te tronen naar het MAS of bij het wijkcentrum langs te lopen voor een koffietje. “Zodra we naar buiten gaan, merk ik dat de deelnemers hun rol van patiënt afleggen en meer nog, dat ze dit nu ook meer en meer beginnen doen binnen de veiligheid van de groep tijdens de sessies. En dat is waar we het voor doen”, besluit een enthousiaste Simon Van Brandt.
Erfgoedverhalen
Binnen de psychiatrische setting is het weinig vanzelfsprekend om verhalen te capteren. Meteen een camera installeren of een dictafoon op tafel leggen zou niet alleen de privacy van de deelnemers schaden maar ook een sfeer van onveiligheid creëren. Daarom neemt Hans Jackmaert noties waarin hij verhaalt over puree op grootmoeders wijze, over de geur van ruwe wol in de Tibetaanse bergen, over hoe behendige Marokkaanse handen wolplukken of hoe ogen schitteren bij de herinnering aan het maken van rijstgerechten uit Iran. In de derde sessie hoopt hij van elk groepslid een interview af te nemen en zo de cirkel rond te maken door weer aan te sluiten bij het project Geheugen van Stuivenberg.
Epiloog
Het project bracht bij de deelnemers én bij het personeel van het psychiatrisch dagziekenhuis een frisse wind binnen. Niet verwonderlijk dat Hans Jackmaert en Simon Van Brandt ervan dromen om dit project duurzaam te verankeren binnen de werking van het dagziekenhuis. We zijn alvast benieuwd hoe hun plan mee vorm zal geven aan een nieuwe dynamiek in de buurt.
Tine Van de Vel is als freelancer met een hart voor woord, beeld en immaterieel erfgoed betrokken bij de Werkplaats.